Zarys historyczny zastosowania ludzkiego uzębienia w procesie identyfikacji

Identyfikacja na podstawie zębów i ich śladów jest jedną z kilku metod uzyskiwania wiarygodnego potwierdzenia tożsamości człowieka. Świadectwem tego, że jest to skuteczne narzędzie identyfikacji, niech będą wskazane poniżej wydarzenia z historii.

Uważa się, że po raz pierwszy ślady zębów pojawiają się w dziejach w związku z wydarzeniami w biblijnym Edenie, gdy ślad ugryzienia odkryto w pozostałości zakazanego owocu, który świadczył o występku Adama i Ewy. Inna historia donosi, że Wilhelm i Zdobywca (król Normandii i Anglii) zatwierdzał królewskie dokumenty poprzez ugryzienie pieczęci lakowej, pozostawiając w niej zagłębienie po swoim charakterystycznym uzębieniu. Był to dowód na to, że dane dokumenty wychodziły z rąk króla. Znacznie później nadchodzący z Brytanii do Ameryki Północnej robotnicy podpisywali swoje umowy, gryząc pieczęć na dowód tego, że potwierdzają treść i warunki umowy¹.

Jednym z pierwszych znanych przykładów identyfikacji na podstawie uzębienia jest przypadek Agrypiny (49 r. p.n.e.). Agrypina zarządziła śmierć swojej rywalki Lolli Pauliny, która konkurowała z nią o to, aby zostać żoną cesarza Klaudiusza. Klaudiusz po śmierci Messaliny poszukiwał nowej żony. Na korzyść Lolli przemawiały jej znakomity rodowód, duży majątek oraz fakt, że już była cesarzową. Ostatecznie jednak Klaudiusz wybrał i poślubił Agrypinę Młodszą. W ramach zemsty na rywalce, Agrypina oskarżyła Lollię w 49 r. p.n.e. o korzystanie z czarów i magii w celu pozyskania względów Klaudiusza. Lollię skazano na wygnanie, a jej majątek skonfiskowano. Wkrótce później została ścięta z polecenia Agrypiny. Gdy cesarzowej przyniesiono głowę Lolli, aby udowodnić, że ofiarą padła wskazana osoba, sprawdzono jej uzębienie. Było ono rozpoznawalne dzięki charakterystycznej, cofniętej do tyłu żuchwie. z punktu widzenia medycznego jest to retrogenia, czyli tyłożuchwie morfologiczne. Oznacza to wadę z grupy dotylnych wad zgryzu, związaną z zahamowaniem doprzedniego wzrostu żuchwy oraz ze zmianami w budowie tej kości. Wada ta objawia się tym, że skrócony trzon żuchwy jest przegięty w kierunku tylnym².

Najwcześniejszą próbę dopuszczenia dowodu odontologicznego w sądzie odnotowano w sprawie morderstwa Mary Lunsford (1870 r.) w Mansfield, w Ohio (USA). Ansil Robinson został wówczas oskarżony o zamordowanie swojej kochanki. Dowody przeciwko Robinsonowi znaleziono, porównując układ zębów podejrzanego ze śladami ugryzień na ramieniu ofiary³.

Badania odontologiczne odegrały kluczową rolę w wielu sprawach kryminalnych. Jedną z bardziej znanych był proces, który przeszedł do historii kryminalistyki pod nazwą „Stan Floryda przeciw Tedowi Bundy’emu”. Dotyczył seryjnego zabójcy grasującego w latach 70. w wielu stanach USA. Jego dewiacje seksualne polegały nie tylko na tym, że potrafił spółkować ze zwłokami, ale także gryźć swoje ofiary. W nocy z 14 na 15 stycznia 1978 r. wszedł do żeńskiego akademika Uniwersytetu Stanowego Florydy. Jego ofiarami padły studentki. Margaret Bowman została zmasakrowana, a zwłoki Lisy Levy Bundy napastował seksualnie, gryząc jej pośladki. Najważniejszym dowodem przeciw niemu był ślad zębów pozostawiony na pośladku wspomnianej ofiary. Richard Souviron rozwiesił w sali sądowej zdjęcia, na których był widoczny ślad ugryzienia z pośladków Lisy Levy oraz zgryz Bundy'ego. Ekspert okazał też gipsowy odlew uzębienia oskarżonego. Ekspertyza nie pozostawiała żadnych wątpliwości⁴.

Pierwsze ludzkie szczątki zidentyfikowane za pomocą badań dentystycznych to zwłoki 126 paryżan, którzy spłonęli podczas pożaru Bazar de la Charité (Jarmark Dobroczynności) 4 maja 1897 roku. Pożar wybuchł prawdopodobnie, gdy uzupełniano zbiornik lampy gazowej, która była wykorzystywana przy prezentacji filmowej. Wszystkich, oprócz 30 ofiar, udało się zidentyfikować na podstawie ich ubrania lub biżuterii. W stosunku do pozostałych zastosowano identyfikację na podstawie analizy uzębienia. Badaniom przewodniczył Oscar Amoëdo, profesor Szkoły Dentystycznej w Paryżu, uważany za ojca odontologii medyczno-sądowej. Tragiczny pożar na imprezie charytatywnej pobudził jego zainteresowanie identyfikacją stomatologiczną. Jego praca magisterska i rozprawa doktorska poświęcone były właśnie takim badaniom⁵.

Innym przykładem zastosowania analizy uzębienia w identyfikacji człowieka może być sprawa z 1849 roku. Prokuratura zwróciła się wówczas o pomoc do stomatologa Nathana Cooley’a Keepa. Sprawa polegała na tym, że kilka miesięcy wcześniej zaginął George Parker – lekarz, absolwent Harvardu i jeden z tzw. bostońskich braminów (tak określano członków najstarszych i najzamożniejszych rodzin bostońskich, rodzaj arystokracji Nowego Świata). Jego szczątki znaleziono w pracowni innego znanego naukowca, harvardzkiego wykładowcy chemii – Johna Webstera, również bramina. Parker domagał się od Webstera zwrotu pożyczonych niegdyś chemikowi pieniędzy. W dodatku świadkowie zeznawali, że w dniu zaginięcia Parker szedł na spotkanie z chemikiem. Przy ówczesnym stanie nauki trudno było zidentyfikować ukryte w pracowni szczątki. Stomatolog, Nathan Keep, stwierdził przed sądem: „Fragment żuchwy znaleziony w piecu dr. Webstera należał z pewnością do dr. Parkera”. Kiedy obrońca spytał, skąd ta pewność, Keep chwycił nadpalony kawałek kości ze złotymi zębami i dopasował go do gipsowego odlewu szczęki  Parkera, wykonanego w jego gabinecie wiele miesięcy wcześniej. W obliczu takich dowodów John White Webster został uznany za winnego⁶.

W oparciu o ocenę uzębienia pod koniec II wojny światowej dokonano również identyfikacji zwłok Adolfa Hitlera i Ewy Braun (identyfikacji dokonano 11 maja 1945 r.)⁷. Współcześnie także wykorzystuje się dokumentację stomatologiczną do identyfikacji zwłok ofiar zmarłych podczas zamachów terrorystycznych (Word Trade Center w 2001 r. lub zamachy w Indonezji na hotele Marriott i Ritz Carlton w Dżakarcie w 2009 r.), katastrof lotniczych czy klęsk żywiołowych⁸.

Przykładem historycznego zastosowania analizy uzębienia w Polsce jest śledztwo w sprawie tajemniczej śmierci księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, gdzie wykorzystano uzębienie w celu ustalenia wieku zmarłego. Medycyna sądowa ma kilka metod zmierzających do oceny wieku zwłok. W jednej z tych metod wiek ocenia się na podstawie starcia powierzchni zgryzowych zębów⁹. Innym przykładem zastosowania analizy uzębieinez w identyfikacji zwłok w Polsce może być katastrofa lotnicza samolotu PLL LOT – IŁ-62 „Mikołaj Kopernik”, która zdarzyła się 14 marca 1980 r. na Okęciu. W identyfikacji ofiar pomocne okazały się m.in. cechy i stan uzębienia ofiar oraz blizny pooperacyjne i pourazowe. Identyfikacji zwłok obywateli USA dokonano wraz z ekspertami amerykańskimi, którzy przywieźli ze sobą potrzebny materiał porównawczy w postaci sfotografowanych radiogramów panoramicznych uzębień¹⁰.

Następstwem rewolucji naukowo-technicznej i rozwoju kryminalistyki było powstawanie w latach 70. i 80. licznych organizacji zrzeszających specjalistów stomatologów, którzy poszukiwali nowszych rozwiązań w obszarze zastosowania zębów i ich śladów dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości. Jednym z przykładów jest Amerykańska Rada Odontologii Kryminalistycznej (American Board of Forensic Odontology) – organizacja utworzona w 1976 r. dzięki wsparciu Państwowego Instytutu Sprawiedliwości USA. Misją Rady jest ustanawianie, podwyższanie i korekta standardów dotyczących kwalifikacji osób, które zajmują się odontologią kryminalistyczną oraz certyfikowanie nowych specjalistów, którzy spełniają kryteria wymagane przez Radę. Certyfikowani specjaliści, wymienieni w wykazie na stronie internetowej Rady, mogą być wzywani do pomocy w sprawach sądowych¹¹. W Ameryce Północnej funkcjonuje również Bureau of Legal Dentistry (BOLD), będące Kryminalistycznym Laboratorium Odontologii na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej w Vancouver (Kanada). To pierwsze i jedyne laboratorium w Ameryce Północnej, które w pełni poświęcone jest kryminalistycznym badaniom dentystycznym. Nowoczesne metody kryminalistyczne są tam stosowane do uzyskiwania dowodów ze śladów zębów, aby pomóc w rozwiązywaniu spraw karnych. BOLD jest doskonałym centrum gromadzącym specjalistów z zakresu odontologii sądowej i innych nauk sądowych zajmujących się badaniem zębów i kości oraz uzyskiwaniem z nich materiału DNA. Dyrektorem BOLD jest znany specjalista stomatologii sądowej – David Sweet. Zakres badań laboratorium jest następujący:

1. profilowanie materiału DNA pochodzącego z zębów, zabezpieczonego na śladzie śliny lub pobranego od podejrzanego;
2. tworzenie specjalnych zespołów specjalistów stomatologów w celu pomocy przy identyfikacji ofiar katastrof masowych (fatality mass incident);
3. zwalczanie przemocy w rodzinie (domestic violence) – identyfikowanie ofiar i raportowanie o formach i skali przemocy;
4. kształcenie nowych specjalistów na kierunku stomatologii sądowej (graduate program)¹².

Na terenie Wielkiej Brytanii działa Brytyjskie Stowarzyszenie Odontologii Kryminalistycznej (British Association for Forensic Odontology). Wśród swoich celów wyróżnia zachęcanie specjalistów do pogłębiania wiedzy z zakresu odontologii i wydawanie podręczników, artykułów naukowych, a także prowadzenie przewodnika, który wskazuje spójną procedurę postępowania podczas ujawnienia przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości  śladów zębów na ofierze¹³.