Tryb zarządzania kontroli operacyjnej

Wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej

Kontrolę operacyjną zarządza sąd okręgowy na pisemny wniosek komendanta głównego Policji złożony po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora generalnego albo na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego miejscowo prokuratora okręgowego. Zgodnie z obowiązującą klauzulą subsydiarności¹ warunkiem sine qua non tej decyzji, wydawanej w formie postanowienia, jest bezskuteczność innych środków albo zajście wysokiego prawdopodobieństwa tego, że środki te będą nieskuteczne lub nieprzydatne². Jest to rozwiązanie ostateczne. Sądem właściwym miejscowo do rozpoznania przedmiotowego wniosku jest sąd okręgowy, który ma siedzibię w tej samej miejscowości co uprawniony podmiot składający wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej³. W wypadku, gdy wniosek składa szef ABW, właściwym do wydania postanowienia o zastosowaniu kontroli operacyjnej jest sąd okręgowy w Warszawie⁴.

Wniosek o zarządzenie przez sąd okręgowy kontroli operacyjnej powinien zawierać oprócz elementów niezbędnych dla pisma procesowego, o których jest mowa w treści art. 119 § 1 k.p.k., a zatem:

1. oznaczenie organu, do którego wniosek jest kierowany oraz sprawy, której on dotyczy;
2. oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo procesowe;
3. treść wniosku wraz z jego uzasadnieniem;
4. datę i podpis składającego pismo.

W omawianym wniosku należy także uwzględnić wytyczne zawarte w art. 19 ust. 7 ustawy o Policji:

1. numer sprawy i jej kryptonim (jeżeli został nadany);
2. opis przestępstwa z podaniem, w miarę możliwości, jego kwalifikacji prawnej;
3. okoliczności uzasadniające potrzebę zastosowania kontroli operacyjnej, w tym stwierdzonej albo prawdopodobnej bezskuteczności lub nieprzydatności innych środków;
4. dane osoby, wobec której stosowana będzie kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania;
5. cel, czas i rodzaj prowadzonej kontroli operacyjnej.

W razie konieczności zarządzenia kontroli operacyjnej wobec osoby podejrzanej lub oskarżonego, we wniosku o jej zarządzenie  składanym przez organ policji zamieszcza się ponadto informację o toczącym się wobec tej osoby postępowaniu (art. 19 ust. 5 i 7 Ustawy z dnia 6 czerwca 1990 r. o Policji). Organ uprawniony, składając wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej, zobligowany jest do wskazania w uzasadnieniu tego, na czym faktycznie polega owa bezskuteczność innych środków albo nieskuteczność lub nieprzydatność innych środków. Ponadto niezbędne jest zawarcie w uzasadnieniu wniosku wszystkich elementów wskazanych w ustawie, gdyż prokurator i sąd podejmują swoje decyzje wyłącznie na podstawie przedłożonego wniosku.

Rola sądu i prokuratora w czynnościach kontroli operacyjnej

Sąd okręgowy wydaje postanowienie o zarządzeniu kontroli operacyjnej. W związku z tym, że kontrola operacyjna może być stosowana w celu uzyskania i utrwalenia dowodów w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego przestępstw taksatywnie wymienionych w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji, art. 9e ustawy o SG, art. 31 ustawy o ŻW, wydawać by się mogło, że należałoby stosować tu przepisy kodeksu postępowania karnego. Jednak należy pamiętać o tym, że w myśl art. 1 k.p.k. postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów wspomnianego kodeksu. W tym wypadku nie mamy do czynienia z postępowaniem karnym, gdyż nie zostało ono jeszcze wszczęte, choć nie ulega wątpliwości fakt, że sprawy o przestępstwa, także te wymienione w cytowanych wyżej przepisach, należą do właściwości sądów⁵.

Ustawa o Polic`ji w niewielkim stopniu reguluje przebieg posiedzenia sądu w przedmiocie zarządzenia kontroli operacyjnej, a do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego odsyła tylko w zakresie czynności sądu związanych z rozpoznaniem wniosków, które powinny być realizowane w warunkach przewidzianych do przekazania, przechowywania i udostępniania informacji niejawnych oraz z odpowiednim zastosowaniem przepisów wydanych na podstawie art. 181 § 2 k.p.k.⁶. Wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej sąd okręgowy rozpoznaje na posiedzeniu w składzie jednego sędziego. Jest to kolejny wyjątek od zasady wynikającej z treści art. 30 § 1 k.p.k., zgodnie z którym na posiedzeniu sąd okręgowy rozpoznaje sprawy w składzie trzech sędziów⁷. Oznacza to, że sędzia musi wyznaczyć (zarządzeniem) termin posiedzenia. O terminie i miejscu posiedzenia sąd musi powiadomić organ składający wniosek i właściwego prokuratora, gdyż prawo do udziału w tym posiedzeniu daje im przepis prawa policyjnego (art. 19 ust. 11 ustawy o Policji, art. 9e ust. 17 ustawy o SG i art. 31 ust. 12 ustawy o ŻW). Jak widać, już do tego momentu ze sprawą zaznajomionych jest wiele osób, a ponadto należy podjąć wiele czynności organizacyjnych związanych z przesyłaniem dokumentów (zarówno w celu uzyskania zgody prokuratora, jak i złożenia wniosku do sądu) oraz z wyznaczeniem posiedzenia i wydaniem postanowienia przez sąd⁸. Na mocy ustawy sędziowie i prokuratorzy mają dostęp do informacji niejawnych. Jedynie przedstawiciel organu wnioskującego winien dysponować, oprócz upoważnienia, poświadczeniem bezpieczeństwa. Z tego zaś jednoznacznie wynika to, że sędziowie i prokuratorzy z urzędu mają prawo do zapoznania się z informacjami stanowiącymi tajemnicę państwową, chronionymi nawet najwyższą klauzulą poufności⁹.

Fakt, że  przepisy nie zobowiązują do protokołowania takich posiedzeń skłania do podjęcia rozważań nad tym problemem. Romuald Kmiecik uzależnia obligatoryjność sporządzania protokołu z niejawnego posiedzenia sądu od przeprowadzenia na tym posiedzeniu czynności dowodowej, z której należy sporządzić protokół. Za wskazane uznaje sporządzenie takiego protokołu w sytuacji uczestniczenia w posiedzeniu prokuratora lub innej strony¹⁰.

Sąd, rozpatrując wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej, zobowiązany jest do ustalenia tego, czy istnieją przesłanki ustawowe uzasadniające jej zarządzenie. Wśród takich przesłanek wymienia się: cel zastosowania tej metody, odzwierciedlenie kwalifikacji prawnej czynu w ustawowym katalogu, zgodę prokuratora na zastosowanie tej metody oraz sposób zaprezentowania w uzasadnieniu wysokiego prawdopodobieństwa tego, że inne środki będą nieskuteczne lub nieprzydatne. Brak możliwości wniesienia zażalenia przez osobę dotkniętą kontrolą operacyjną nakłada na sąd obowiązek bardzo wnikliwego badania wniosków o zarządzenie tej ofensywnej metody operacyjnej¹¹.

Sąd znajduje się w bardziej komfortowej sytuacji wówczas, gdy chodzi o podejęcie decyzji o przedłużeniu czasu zastosowania tej metody operacyjnej, gdyż przed wydaniem orzeczenia w tej kwestii może zapoznać się z materiałami kontroli operacyjnej zgromadzonymi w toku prowadzonej sprawy. Wskazane byłoby także uprawnienie prokuratora do zapoznania się z tymi materiałami przed wyrażeniem zgody na przedłużenie okresu stosowania kontroli operacyjnej. Rozwiązanie takie przyjęto w ustawach o SKW i SWW oraz o ABW i AW, gdzie szefowie SKW i ABW są zobligowani, na żądanie prokuratora generalnego, do pisemnego poinformowania go o przebiegu kontroli i przedstawienia zebranych w jej toku materiałów. Jak trafnie argumentuje Henryk Pracki, „powyższe uprawnienie pozwala na ocenę zasadności wniosków oraz ograniczenie stosowania kontroli operacyjnej do przypadków rzeczywiście niezbędnych”¹².

Udział prokuratora w posiedzeniu sądu w przedmiocie zarządzenia kontroli operacyjnej ma na celu realizację ustawowych zadań prokuratury, a zatem: strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw¹³. Przejawem realizacji tych kompetencji są m.in. następujące czynności:

1. prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądem;
2. podejmowanie przewidzianych prawem środków, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach;
3. koordynowanie działalności prowadzonej przez inne organy państwowe w zakresie ścigania przestępstw;
4. współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innych naruszeń prawa¹⁴.

Wymienione zadania stanowią naturalne uzasadnienie udziału prokuratora w trybie zarządzania kontroli operacyjnej, która jest czynnością ingerującą w życie prywatne. Wchodzi ona w zakres jednego z głównych kierunków działalności prokuratury, jakim jest ochrona praw i interesów obywateli. Podobnie jak w wypadku nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym, procedura wyrażania zgody na zarządzenie kontroli operacyjnej jest gwarancją o charakterze kontrolno-nadzorczym polegającą na przyznaniu z mocy prawa środków kontrolno-nadzorczych jednym organom państwowym względem innych organów państwowych. Niestety rola prokuratury wydaje się być zbytnio ograniczona – zostaje ona bowiem sprowadzona do wdrażania kontroli operacyjnej albo niewyrażenia zgody na jej prowadzenie  oraz do możliwości braku udziału w posiedzeniu sądu, na którym rozstrzyga się kwestię zezwolenia na uruchomienie tej metody operacyjnej. Nie można jednak zaryzykować stwierdzenia, że kontrola prokuratora jest w tym wypadku czysto formalna¹⁵. Wyrażenie zgody przez prokuratora we wniosku o zarządzenie kontroli operacyjnej jest elementem prokuratorskiej kontroli przestrzegania praw, która realizowana jest w zakresie badania aspektu legalności. Ustawa nie określa charakteru tej decyzji, poprzestając jedynie na stwierdzeniu tego, że zgoda prokuratora na zarządzenie kontroli operacyjnej w konkretnej sprawie powinna być pisemna. Bolesław Kurzępa trafnie zauważa, że a contrario – brak takiej zgody tez musi mieć formę pisemną. Bardzo szczegółowo został natomiast określony sposób przeprowadzenia analizy i oceny wniosku o zarządzenie kontroli operacyjnej przez prokuratora generalnego i prokuratorów okręgowych w zakresie kontroli operacyjnej i innych czynności operacyjno-rozpoznawczych dokonywanych przez uprawnione organy. Powinny one uwzględniać:

1. formalną podstawę stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych, w związku z którymi złożono wnioski, materiały, informacje lub inne pisma;
2. dopuszczalność stosowania środków technicznych;
3. zakres i sposób przeprowadzenia czynności;
4. czas, przez jaki czynności operacyjno-rozpoznawcze mają być lub były stosowane;
5. niezbędność planowania lub wykonywania czynności;
6. sposób dokumentowania czynności pod względem przydatności wykorzystania ich dla potrzeb postępowania karnego, z uwzględnieniem stosownych druków dokumentów i ich zgodności z wzorami wynikającymi z przepisów wydanych na podstawie ustaw pragmatycznych.

Brak zgody prokuratora przekreśla możliwość złożenia wniosku w sądzie. Z przyjętej przez ustawodawcę konstrukcji jednoznacznie wynika, że pisemny wniosek może być złożony w sądzie po uzyskaniu pisemnej zgody prokuratora. Przyjęte rozwiązanie jest wadliwe, ponieważ wyłącza spod kontroli działalność prokuratury¹⁶. Należałoby poszukać rozwiązania, które wzmogłoby kontrolę merytoryczną. Wydaje się, że nie da się tego osiągnąć bez zaangażowania prokuratorów w planowanie i przeprowadzania czynności operacyjno-rozpoznawczych¹⁷.

Zarządzenie kontroli operacyjnej w sytuacjach niecierpiących zwłoki

Zgodnie z obowiązującą zasadą o rozpoczęciu kontroli operacyjnej decyduje sąd. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że ustawa o Policji przewiduje dwa wyjątki od wspomnianej reguły.

Pierwsze odstępstwo wiąże się z sytuacjami niecierpiącymi zwłoki, w których może dojść do utraty informacji lub zatarcia czy zniszczenia dowodów przestępstwa. Komendant Główny Policji lub komendant wojewódzki może wówczas sam zarządzić przeprowadzenie kontroli operacyjnej. Ustawa wymaga jednak, aby przed podjęciem takiej decyzji uzyskał on od właściwego prokuratora pisemną zgodę na zarządzenie kontroli operacyjnej . Zarządzając kontrolę operacyjną, wspomniany podmiot zobowiązany jest do jednoczesnego zwrócenia się do właściwego miejscowo sądu okręgowego o wydanie postanowienia w tej sprawie. Istnienie tego odstępstwa może stanowić zagrożenie dla funkcjonowania zasady, zgodnie z którą to sąd, nie zaś inny podmiot, podejmuje decyzję o rozpoczęciu kontroli operacyjnej. Niebezpieczeństwo to wiąże się z nieprecyzyjnym sposobem sformułowania przepisu art. 19 ust. 3 ustawy o Policji (dotyczy to zwrotu „w przypadkach niecierpiących zwłoki”). Ocena tego, czy zachodzi przypadek niecierpiący zwłoki, zależeć będzie od podmiotów zarządzających kontrolę operacyjną (Komendant Główny Policji lub właściwy komendant wojewódzki). Niepokojące byłoby nadużywanie tej możliwości, zwłaszcza w sytuacji dokładnego badania przez sąd przesłanek ustawowych uzasadniających zarządzenie kontroli operacyjnej. Wydaje się jednak, że obowiązek uzyskania pisemnej zgody pochodzącej od prokuratora oraz konieczność wystąpienia do sądu z wnioskiem o wydanie postanowienia w tej sprawie będzie stanowić skuteczne zabezpieczenie przed odwróceniem zasady, zgodnie z którą to postanowienie niezawisłego sądu, a nie decyzja Komendanta Głównego Policji czy też komendanta wojewódzkiego, będzie decydować o rozpoczęciu kontroli operacyjnej¹⁸. W razie nieudzielenia przez sąd zgody w czasie pięciu dni od momentu zarządzenia kontroli operacyjnej, organ zarządzający wstrzymuje kontrolę operacyjną oraz dokonuje protokolarnego, komisyjnego zniszczenia materiałów zgromadzonych podczas jej stosowania¹⁹. Sąd okręgowy w oparciu o pisemny wniosek złożony przez Komendanta Głównego Policji lub komendanta wojewódzkiego Policji po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora mógłby zezwolić  na odstąpienie od zniszczenia materiałów uzyskanych w trybie niecierpiącym zwłoki, jeżeli stanowiłyby one dowód lub wskazywałyby na zamiar popełnienia przestępstwa, do wykrycia którego na podstawie przepisów ustawowych może być prowadzona kontrola operacyjna lub czynności operacyjno-rozpoznawcze²⁰. Przepis ten został zakwestionowany przez Trybunał Konstytucyjny jako niezgodny z art. 51 ust. 4 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP²¹, a następnie uchylony w wyniku nowelizacji ustawy o Policji.

Należy także zaznaczyć, że Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 kwietnia 2007 r. (I KZP 6/07)²² na gruncie przepisów ustawy o Policji opowiedział się za możliwością wykorzystania dowodów zebranych w toku kontroli operacyjnej wobec „katalogowego” przestępstwa innej osoby niż ta objęta postanowieniem sądu oraz wobec osoby tym postępowaniem wprawdzie objętej, ale w związku z innym przestępstwem „katalogowym” niż wymienione w postanowieniu. W myśl ustaleń SN, jeśli ustawodawca przewidział szczególną procedurę umożliwiającą uzyskanie następczej zgody sądu, a w przypadkach niecierpiących zwłoki, zgoda ta może mieć odpowiednie zastosowanie także wówczas, gdy informacje gromadzone w ramach zalegalizowanej już przez sąd kontroli operacyjnej stanowiłyby dowód popełnienia innego przestępstwa wymienionego w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji, którego wszakże nie obejmuje pierwotna zgoda sądu. SN zaznaczył również, że przepis art. 19. ust. 3 ustawy o Policji (umożliwiający wydanie zgody następczej) należy stosować także w przypadkach, w których uzyskane informacje dotyczą innej osoby lub podmiotu niż ten wskazany w pierwotnym wniosku objętym zgodą sądu na przeprowadzenie kontroli operacyjnej²³.

Drugi z wyjątków od zasady mówiącej o tym, że  to sąd decyduje o rozpoczęciu kontroli operacyjnej, dotyczy sytuacji, kiedy to kontrola operacyjna prowadzona jest za wyrażoną na piśmie zgodą osoby będącej nadawcą lub odbiorcą przekazu informacji. W takiej sytuacji kontrolę operacyjną zarządza organ policji właściwy do prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych w danej sprawie (art. 19 ust. 18 i 19 ustawy o Policji)²⁴. Sąd okręgowy nie jest angażowany w proces decyzyjny w tych sprawach. Jego udział jest konieczny tylko w sprawach, w których żaden z rozmówców nie wie o tym, że jest podsłuchiwany²⁵.

W przypadku uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego organ zarządzający kontrolę operacyjną w trybie art. 19 ust. 18 ustawy o Policji powinien przekazać właściwemu prokuratorowi wszystkie materiały zgromadzone podczas stosowania tej kontroli, a w razie potrzeby dołączyć do nich wniosek o wszczęcie postępowania karnego. Pod pojęciem „właściwy prokurator” należy rozumieć właściwego miejscowo prokuratora okręgowego. Z pewnością lepszym rozwiązaniem byłaby możliwość przekazania zgromadzonych materiałów prokuratorowi rejonowemu. Surowe zasady ekspediowania materiałów niejawnych wymuszają potrzebę ograniczania do minimum ilości wysyłek i podmiotów, pomiędzy którymi powinny być one przekazywane. W związku z tym bezpośrednie przekazanie materiałów niejawnych do prokuratury rejonowej, z reguły nadzorującej lub prowadzącej postępowanie przygotowawcze, byłoby optymalnym rozwiązaniem eliminującym przekazywanie materiałów pomiędzy prokuratorem okręgowym i prokuratorem rejonowym²⁶. Materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej za zgodą nadawcy lub odbiorcy przekazu informacji, niezawierające dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego, przechowuje się po jej zakończeniu przez okres dwóch miesięcy, a następnie dokonuje się ich protokolarnego, komisyjnego zniszczenia zlecanego przez organ Policji, który zarządził kontrolę operacyjną w trybie art. 19 ust. 18 ustawy o Policji²⁷.

Instytucja kontroli operacyjnej zarządzonej w trybie niecierpiącym zwłoki w praktyce może być wykorzystywana jako przedłużenie kontroli operacyjnej zarządzonej w trybie zwykłym. Może do tego dojść w sytuacjach, w których podczas stosowania kontroli operacyjnej przez cały okres jej stosowania nie uzyskano dowodów, a ostatniego dnia utrwalania rozmów zarejestrowano informacje pozwalające na wszczęcie postępowania przygotowawczego lub mające znaczenie dla toczącego się postępowania karnego. Organ operacyjny, który nie zamierzał wystąpić o przedłużenie kontroli operacyjnej z uwagi na jej nieefektywność, zaskoczony w ostatnim dniu utrwalonymi dowodami, może nie mieć czasu na uzyskanie sądowego postanowienia o przedłużeniu czasu trwania zarządzonej kontroli operacyjnej. W takich sytuacjach wdrożenie trybu niecierpiącego zwłoki będzie uzasadnione. Oczywiście czas trwania „nietypowo przedłużonej” kontroli operacyjnej winien być liczony łącznie z czasem trwania kontroli zarządzonej w trybie zwykłym²⁸.

Czas trwania kontroli operacyjnej

Nowelizacja ustawy o Policji dokonana w 2001 r. uregulowała newralgiczny problem dopuszczalnego czasu trwania podsłuchu pozaprocesowego, który na gruncie art. 19 ustawy o Policji w poprzednim brzmieniu pominięty został milczeniem. Powodem tej decyzji, jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy, były zastrzeżenia dotyczące określenia maksymalnej granicy trwania takiej ingerencji. Zgodnie z art. 19 ust. 8 zd. 1 ustawy o Policji kontrolę operacyjną zarządza się na czas nie dłuższy niż trzy miesiące. Sąd okręgowy może jednorazowo przedłużyć czas trwania podsłuchu na kolejne trzy miesiące na wniosek komendanta głównego lub wojewódzkiego Policji, złożony po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora. W uzasadnionych przypadkach, jeżeli podczas stosowania kontroli operacyjnej pojawią się nowe okoliczności mogące się przyczynić do zapobieżenia przestępstwu lub wykrycia przestępstwa albo ustalenia sprawców i uzyskania dowodów, prowadzenie kontroli operacyjnej może trwać ponad sześć miesięcy²⁹. Marek Chrabkowski powołuje się tutaj na porównanie wskazane przez zastępcę prokuratora krajowego w związku z art. 19 ust. 8 oraz 9 ustawy o Policji. W ust. 8 jednoznacznie umożliwiono jednorazowe przedłużenie czasu trwania kontroli operacyjnej. W drugim przypadku takiego ograniczenia nie zawarto, a więc należy wnioskować, że prawnie możliwe jest wielokrotne przedłużanie kontroli operacyjnej w trybie wskazanym w tym przepisie³⁰.

Zarządzona kontrola operacyjna w stosunku do określonej osoby, podmiotu lub rzeczy nie może przekroczyć terminów określonych w art. 19 ust. 8 ustawy o Policji, a w wypadku konieczności ich przekroczenia winna skutkować wdrożeniem trybu przewidzianego w art. 19 ust. 9 ustawy o Policji. Krzysztof Eichstaedt wskazuje jednak na fakt, że sąd ma obowiązek zarządzić kontrolę operacyjną na ściśle określony okres, który musi być wskazany w sentencji postanowienia sądu³¹.

W praktyce stosuje się regułę, zgodnie z którą wobec każdej osoby i każdego środka technicznego powinien być sporządzony oddzielny wniosek, a każda zmiana, np. numeru telefonu, powinna implikować sporządzenie nowego wniosku. Takie rozwiązanie nie powoduje chaosu dokumentacyjnego oraz powala na indywidualne ustalanie terminów stosowania kontroli operacyjnej. Trudno nie zgodzić się w tej kwestii z Chrabkowskim, który zauważył, że mierzenie czasu trwania kontroli operacyjnej od początku dla każdego ustalonego i użytkowanego przez figuranta telefonu prowadzić będzie do obejścia przepisów ustawy limitujących czas wykorzystywania tej metody operacyjnej. Teoretycznie rzecz ujmując, osobę zmieniającą środek łączności nie rzadziej niż co trzy miesiące będzie można poddawać inwigilacji nieograniczonej czasowo³². Niezależnie jednak od czasu, na jaki kontrola operacyjna została zarządzona przez sąd, należy ją przerwać niezwłocznie po ustaniu przyczyn uzasadniających jej zarządzenie, a najpóźniej wraz z upływem okresu, na który została wprowadzona. Termin zakończenia okresu trwania kontroli operacyjnej jest bardzo ważny, gdyż jego przekroczenie wiąże się z ewentualną odpowiedzialnością za bezprawną ingerencję w tajemnicę komunikowania się lub korespondencji. Eichstaedt zauważuł, że zaprzestanie kontroli operacyjnej z powodu ustania przyczyn jej zarządzenia nie wiąże się z potrzebą wydania postanowienia³³.

Dla porównania rozwiązania dotyczące czasu trwania procesowej kontroli rozmów są nieco inne od tych przyjętych dla kontroli operacyjnej. Czynności te mogą być wprowadzone na okres nieprzekraczający trzech miesięcy z możliwością przedłużenia czasu ich trwania – w szczególnie uzasadnionym wypadku – na okres kolejnych trzech miesięcy (art. 238 § 1 k.p.k.). Procesowa kontrola rozmów powinna być zakończona niezwłocznie po ustaniu przyczyn jej wprowadzenia wymienionych w art. 237 § 1–3 k.p.k., najpóźniej jednak wraz z upływem okresu, na który została wprowadzona (art. 238 § 2 k.p.k.). Sztywne oznaczenie ram czasowych trwania tej czynności procesowej nie jest dobrym rozwiązaniem. Sprawy o przestępstwa wymienione w katalogu art. 237 § 3 k.p.k. są sprawami częstokroć długotrwałymi, a możliwości dowodowe organu procesowego są temporalnie limitowane³⁴. Warto wspomnieć o tym, że po zakończeniu kontroli operacyjnej organ wnioskujący o jej zarządzenie jest zobowiązany do oceny zgromadzonych materiałów i przekazania ich prokuratorowi albo zniszczenia, gdy nie zawierają dowodów pozwalających na wszczęcie postępowania karnego. Przekazaniu podlegają wszystkie materiały zgromadzone w trakcie stosowania kontroli operacyjnej bez względu na to, czy prowadzący sprawę karną dysponuje innymi dowodami, które w jego ocenie są wystarczające.

Zażalenie na postanowienie o zarządzeniu kontroli operacyjnej

Możliwość złożenia zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie kontroli operacyjnej nie przysługuje ani prokuratowi, ani też osobie obiętej kontrolą operacyjną. Jedynym podmiotem uprawnionym do złożenia wspomnianego zażalenia jest organ Policji, który złożył wniosek o wydanie takiego postanowienia³⁵. Do przygotowania zażalenia na postanowienie sądu okręgowego o odmowie zarządzenia kontroli operacyjnej zobowiązany jest policjant prowadzący sprawę operacyjną. Przepis art. 19 ust. 20 ustawy o Policji w sprawie zażaleń odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego. Wynika stąd, że zażalenie na postanowienie sądu okręgowego rozpoznaje sąd apelacyjny w składzie trzech sędziów³⁶, a organowi Policji przysługuje prawo do występowania przed sądem odwoławczym³⁷. Istotnym mankamentem procedury odwoławczej jest brak możliwości zaskarżenia decyzji prokuratora, który już we wstępnej fazie procedury zarządzania kontroli operacyjnej może nie wyrazić zgody na zastosowanie tej metody³⁸. Do zażalenia stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego, a przyjęcie przez ustawodawcę możliwości odwołania się przez organ składający wniosek o zastosowanie kontroli powoduje dalsze przedłużenie postępowania i dopuszczenie do informacji o planowanych działaniach operacyjnych kolejnych osób³⁹.

Pozbawienie osoby dotkniętej kontrolą operacyjną możliwości zbadania legalności i zasadności tej czynności jest niewątpliwie ograniczeniem prawa do sądu. W związku z tym, wiele osób nigdy nie dowie się o tym, że ich prawo do tajemnicy komunikowania się lub korespondencji zostało naruszone. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu procedury nadzoru nad działalnością tajnych służb muszą być zbieżne z wartościami demokratycznego społeczeństwa, a zwłaszcza z zasadą rządów prawa. Zasada ta wymaga skutecznego nadzoru nad ingerencją władzy wykonawczej w prawa jednostki. Nadzór ów powinien być sprawowany przez sądy przynajmniej w ostatniej instancji⁴⁰. Aktualny stan prawny nie tylko nie pozwala na złożenie zażalenia na postanowienie o zarządzeniu kontroli operacyjnej, lecz także uniemożliwia poinformowanie inwigilowanego, że był objęty kontrolą operacyjną. Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu do wyroku z 12 grudnia 2005 r. zwrócił uwagę na art. 19 ust. 16 ustawy o Policji, który tworzy lukę prawną. Przepis ten wyklucza możliwość informowania zainteresowanego o kontroli operacyjnej w czasie jej trwania, ale nie zabrania udzielenia takiej informacji w sytuacji, gdy czynności operacyjne nie są już prowadzone, a aktu oskarżenia nie wniesiono⁴¹.

Obowiązek operatorów telekomunikacyjnych i pocztowych

Ustawa o Policji oraz inne ustawy szczególne regulujące działalność służb uprawnionych do korzystania z kontroli operacyjnej nakładają określone obowiązki na operatorów prowadzących działalność telekomunikacyjną w sieciach publicznych oraz podmioty świadczące usługi pocztowe. Zgodnie z przyjętą zasadą są oni zobowiązani do zapewnienia na własny koszt warunków technicznych i organizacyjnych umożliwiających prowadzenie przez uprawnione organy kontroli operacyjnej.

Prawo pocztowe zobowiązuje operatorów pocztowych do wykonywania zadań na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa i porządku publicznego⁴². Operatorzy mają obowiązek nieodpłatnego zapewniania niektórym podmiotom warunków technicznych i organizacyjnych umożliwiających im wykonywanie tego rodzaju zadań. Do podmiotów tych należą prokuratury, sądy oraz jednostki organizacyjne podległe ministrowi sprawiedliwości, ministrowi obrony narodowej, ministrowi właściwemu ds. wewnętrznych i szefowi ABW. Obiekty, urządzenia i technologie pocztowe muszą umożliwiać wyodrębnienie przesyłek wskazanych przez te podmioty⁴³.

Zgodnie z prawem telekomunikacyjnym operator publicznej sieci telekomunikacyjnej lub dostawca publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych, przetwarzający dane transmisyjne dotyczące abonentów i użytkowników końcowych, zobowiązany jest do przechowywania owych danych przez okres dwóch lat, aby umożliwić uprawnionym organom realizację  zadań i obowiązków na rzecz obronności bezpieczeństwa państwa oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego⁴⁴. Analogiczne obowiązki związane z bezpieczeństwem i poufnością gromadzonych danych,a także interesów osób, których one dotyczą, ustawodawca nałożył na operatorów pocztowych⁴⁵. Zgodnie z rozporządzeniem ministra infrastruktury operatorzy pocztowi są zobowiązani do zapewniania uprawnionym podmiotom (w tym także Policji) technicznych i organizacyjnych możliwości do wykonywania określonych zadań. Do ich obowiązków należy:

1. przygotowanie obiektów, urządzeń oraz stosowanych technik i technologii pocztowych do wyodrębnienia przesyłek wskazanych przez uprawnione podmioty w celu przeprowadzenia uprawnionej kontroli, monitorowania, czasowego wyłączenia przesyłek z obrotu pocztowego lub ich zajęcia;
2. przygotowanie technicznych systemów umożliwiających dostęp do przesyłanych w nich  informacji, w tym danych identyfikujących podmiot korzystający z usług pocztowych oraz dotyczących faktów i okoliczności związanych ze świadczeniem usług pocztowych lub korzystania z tych usług, danych identyfikujących przesyłkę, danych dotyczących jej cech zewnętrznych oraz zbiorów tych danych⁴⁶.

Przedstawicielom uprawnionych organów sądowych, ścigania i operacyjnych przyznano prawo dostępu do obiektów i urządzeń wykorzystywanych do świadczenia usług pocztowych, a operator zobowiązany został do niezwłocznego udostępniania żądanych przesyłek i danych w miejscach uzgodnionych z uprawnionymi podmiotami. Ponadto zgodnie z art. 13 ust. 1 pkt 33 prawa pocztowego prezes Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty jest uprawniony do cofnięcia zezwolenia na prowadzenie tej działalności, jeżeli wykonywanie działalności objętej zezwoleniem zagraża obronności, bezpieczeństwu państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. Niewątpliwie mielibyśmy do czynienia z wypełnieniem dyspozycji tego przepisu, gdyby podmiot prowadzący działalność pocztową uniemożliwiał uprawnionym organom realizację zadań związanych z wdrażaniem procedury kontroli operacyjnej⁴⁷.