Ekspertyza odontoskopijna w praktyce kryminalistycznej i sądowej

Kryminalistyczna identyfikacja człowieka, poza ustaleniem sprawcy, przyczynia się również do odtworzenia przebiegu zdarzenia, a także ustalenia tożsamości anonimowych zwłok. Warto wyjaśnić to, czym jest identyfikacja w kryminalistyce. Według Zbigniewa Czeczota i Tadeusza Tomaszewskiego przez pojęcie identyfikacji należy rozumieć „wynik procesu badawczego, sprowadzający się do stwierdzenia tożsamości, identyczności (lub ich braku) osób, rzeczy i śladów”¹. W kryminalistyce istnieje wiele działów zajmujących się identyfikacją, np. daktyloskopia zajmująca się identyfikacją na podstawie śladów linii papilarnych, cheiloskopia, czyli identyfikacja na podstawie śladów czerwieni wargowej) a co najważniejsze dla niniejszego artykułu – odontoskopia, która zajmuje się identyfikacją człowieka na podstawie śladów zębów².

Podstawą identyfikacji człowieka są cechy badanego materiału. Układ zębów jest dla każdego człowieka indywidualny i niepowtarzalny. Badania atropologii i medycyny sądowej potwierdzają, że nie istnieją dwie osoby o identycznym uzębieniu. Podczas badań identyfikacyjnych biegły porównuje ślady zębów znajdujące się na zakwestionowanym materiale z materiałem porównawczym pobranym od podejrzanego. Podczas takiej analizy bierze się pod uwagę m.in. anatomicze cechy rzędu zębowego, jego wielkość (brak/nadliczbowość zębów), poziom krzywizny, występowanie odstępów między zębami (tzw. diastemii), anomalie zgryzu, a także cechy oddzielnych zębów, np. rozmiary korony zębów, położenie, wielkość i forma reliefu szkliwa na powierzchni zębów, występowanie ubytków, uzupełnień i plomb.

Istnieje wiele innych cech i ich dokładnych klasyfikacji. Warto tutaj przytoczyć podział sporządzony przez Antoniego Buczka:³

1. cechy wrodzone, np. budowa i niedorozwój szkliwa korony, nieprawidłowości w liczbie zębów, anomalie zgryzu (tyłożuchwie)⁴;
2. nabyte cechy charakterystyczne zębów powstałe w wyniku zużycia, chorób, leczenia, cechy mocowania protez czy też wykonywania określonych zawodów, np. starcie koron zębów u kamieniarza na skutek działania pyłu kamiennego, stopniowe wykruszanie się zębów u szewca i krawca, którzy przytrzymują nimi gwoździe i igły, odwapnienie tkanki szkliwnej u cukierników i piekarzy, którym na zębach osadza się pył cukrowy⁵.

Charakterystyka cech ogólnych i indywidualnych zębów jest ważna, ponieważ na ich podstawie biegły wysuwa swoje wnioski i dokonuje identyfikacji pozytywnej bądź negatywnej. Badania identyfikacyjne, w myśl art. 200 k.p.k., powinny być zakończone opinią, która może mieć charakter dowodu w danej sprawie karnej. Podstawą powołania biegłego, zgodnie z dyspozycją art. 193 k.p.k., jest sytuacja, w której występuje potrzeba stwierdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy i wymaga ona wiadomości specjalnych z danej dziedziny. W takiej sytuacji powołuje się biegłego, zgodnie z przepisem 194 k.p.k.: „O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie […]”⁶. Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, oprócz danych zamieszczonych w każdym postanowieniu, powinno zawierać określenie osób albo instytucji, którym powierza się wykonanie opinii, a także termin jej dostarczenia oraz przedmiot i zakres ze sformułowaniem ewentualnych pytań szczegółowych. Badania identyfikacyjne przeprowadzane są zatem przez biegłego, który używając swoich wiadomości specjalnych, bada dany materiał (ślad odontoskopijny)⁷. Posiadając materiał porównawczy, który pochodzi od podejrzanego bądź innej osoby, rozstrzyga w opinii zgodność porównywanych materiałów badawczych, uwzględniając to w wnioskach z przeprowadzonych badań. Biegły odpowiada także na zawarte w postanowieniu pytania, które mogą brzmieć następująco:

1. Czy zabezpieczony ślad w miejscu X jest śladem zębów i czy nadaje się do identyfikacji?
2. Czy zabezpieczony ślad pochodzi od człowieka?
3. Czy zabezpieczone ślady zębów pochodzą od zębów X, Y, od których pobrano materiał porównawczy?

Istotą każdej ekspertyzy odontoskopijnej są czynności badawcze, które obejmują:

1. wstępną analizę zlecenia zawartego w postanowieniu organu;
2. wstępną analizę i ocenę dostarczonego do badań materiału dowodowego;
3. wstępną analizę i ocenę dostarczonego do badań materiału porównawczego;
4. przygotowanie dostarczonych materiałów do badań i ich szczegółowe oględziny;
5. badania identyfikacyjne i eksperymenty badawcze;
6. analizowanie zebranych wyników i sformułowanie wniosków;
7. sporządzenie pisemnej opinii oraz określenie jej formy i zakresu⁸.

Warto nadmienić, że wstępna analiza śladu dowodowego i materiału porównawczego będzie polegała na sprawdzeniu tego, czy dane ślady pochodzą od zębów i określeniu przydatności śladu, natomiast w ramach ich szczegółowych oględzin biegły będzie mógł określić na śladzie dowodowym to, czy pochodzi on od zębów szczęki czy żuchwy.

Najlepszym materiałem porównawczym do badań jest pobrany od podejrzanego odlew gipsowy zębów, szczęki i żuchwy. Podstawą  prawną takiej czynności jest art. 74 k.p.k. Piotr Girdwoyń uważa, że pobieranie odlewu gipsowego jest dopuszczalnym zabiegem, który nie narusza integralności ciała osoby poddającej się takiej czynności, dokonywanym przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia, czyli przez protetyka. Pobieranie materiału porównawczego zębów nie jest wprost wskazane w dyspozycji artykułu, ale dowodzi tego doktryna i praktyka kryminalistyczna. Z takiej czynności, zgodnie z art. 143 k.p.k., osoba pobierająca materiał może sporządzić protokół⁹.

O praktyce polegającej na współpracy dentysty z organami ścigania pisała już w 1963 r. Jadwiga Biedowa, która uznała, że wiedza stomatologiczna może okazać się niezwykle cenna, jeśli chodzi o identyfikację zwłok. W takiej sytuacji karta dentystyczna i zdjęcia rentgenowskie mogą dostarczyć ważnych dowodów. Stomatolog będzie również potrafił określić na podstwie zębów wiek osoby, płeć, a nawet pozycję społeczną (m.in. na podstawie dbałości o higienę jamy ustnej, uzupełnień protetycznych). Jak wskazuje David Levinson ciało człowieka może być na tyle zniszczone przez różne mechanizmy, że trudno będzie uzyskać jakikolwiek materiał DNA czy też odciski linii papilarnych. Natomiast uzębienie jest bardzo mocne i może przetrwać eksplozje i inne wypadki. Uzębienie człowieka wytrzymuje temperaturę nawet do 1600°C¹⁰.

Współcześnie zastosowanie odontoskopii jest bardzo duże. Warto przytoczyć tutaj praktykę innych państw. W Wielkiej Brytanii przedmiotowa ekspertyza ma zastosowanie zarówno w sprawach karnych (zabójstwo, zgwałcenie, gdzie sprawca pozostawia ślady ugryzień na ciele ofiary, w takich miejscach jak ramię, pierś, szyja czy też na rękach), jak i w sprawach rodzinnych – dotyczy to tzw. syndromu o nazwie non-accidental injuries of child abuse, czyli maltretowania dzieci. Zdarzają się przypadki zaniedbań dzieci czy znęcających się nad nimi rodziców. Czasami doznawany przez dziecko ból jest na tyle silny, że dochodzi do samookaleczenia przez ugryzienie. Dziecko, wobec którego stosuje się przemoc fizyczną, może też mieć wybite lub nadłamane zęby, a także zaniedbania jamy ustnej.

W Anglii działa Brytyjskie Stowarzyszenie Odontologii Kryminalistycznej (British Association for Forensic Odontology – www.bafo.org.uk), które wydało specjalny przewodnik dla ekspertów odontoskopii. Ma on na celu ulepszanie procedury ujawniania i zabezpieczania śladów, wykonywania zdjęć, a także – co najważniejsze – podaje  typy wniosków, które może wydać biegły po przeprowadzeniu badań identyfikacyjnych. Można wśród nich wymienić:

1. wniosek wykluczający (exclusion): ujawniona rana nie jest znakiem ugryzienia;
2. możliwy (possible): wzór, w jaki układa się rana sugeruje, że mogła ona być spowodowana przez inne czynniki, ale ugryzienie nie może być wykluczone;
3. prawdopodobny (probable): wzór rany zdecydowanie sugeruje lub popiera tezę, że pochodzi ona od ugryzienia zębami, ale nie jest wykluczone, że mogła być spowodowana przez coś innego;
4. zdecydowany (definite): nie ma żadnych wątpliwości co do tego, że ranę spowodowało ugryzienie zębami¹¹.

Stosownie to zagadnień identyfikacji odontologicznej, o której również warto tutaj wspomnieć, identyfikacja ta odbywa się na podstawie cech całości ludzkiego uzębienia, a nie jak w przypadku wspomnianej wcześniej odontoskopii, gdzie badany jest ślad powstały w wyniku działania układu stomatognatycznego. W procecesie identyfikacji ofiar katastrof i klęsk żywiołowych ważne są działania podejmowane w tym zakresie przez Interpol, który wydaje przewodnik DVI (Disaster Victim Identification Guide). Zaleca w nim stosowanie trzech kluczowych metod przy identyfikacji zdarzeń masowych: badania na podstawie porównania cech dentystycznych (forensic odontology), badania na podstawie odcisków palców (fingerprint analysis) i analiza profilu DNA (DNA analysis). Metody te wykorzystano m.in. przy okazji zamachów terrorystycznych, a także w identyfikacji ofiar tsunami w Tajlandii w 2004 r. (powołano specjalną grupę Thailand Tsunami Victim Identification (TTVI) składającą się z 200 pracowników z 31 państw). W praktyce wykorzystuje się specjalny program DVI System International Software, w którym gromadzone są dane antemortem (AM) i postmortem (PM). Dane AM to dane przedśmiertelne dotyczące określonej osoby, oparte o dokumentację stomatologiczną całego leczenia (od czasów szkoły, studiów, służby wojskowej, dokumentacja uzyskana od rodziny, zdjęcia RTG zębów, szczęki, prywatne dokumenty), natomiast dane PM to dane pośmiertne, uzyskane na podstawie badania zwłok. Oba te formularze są porównane w programie komputerowym, a wynik wskazuje, że znalezione anonimowe zwłoki można zidentyfikować z osobą, która zaginęła jakiś czas temu. Zgodnie z zestawieniem statystycznym Interpolu na dzień 18 kwietnia 2005 86% ofiar zostało zidentyfikowanych na podstawie zębów, 12% na podstawie odcisków palców, a 0,5% na podstawie badań DNA¹². Jak wskazuje Emilio Nuzzolese (Uniwersytet w Bari), proces ten jest możliwy, gdy dostępne są stosowne dane i dokumenty. Niestety rzadko są one tworzone i przechowywane zgodnie z międzynarodowymi standardami. Wśród ofiar znaleźć się mogą osoby pochodzące z krajów uboższych, które nie posiadają środków na proces wdrażania owych zaleceń i standardów bądź z takich, w których obowiązek prowadzenia dokumentacji w ogóle nie jest respektowany¹³. Natomiast rzeczy osobiste, takie jak dokumenty, biżuteria, odzież, zegarki, zawartość kieszeni, a także tatuaże i blizny, mogą stanowić cenną poszlakę, która w połączeniu z innymi dowodami doprowadzić może do pozytywnej identyfikacji¹⁴.

Podsumowując, sama opinia biegłego ma znaczącą pozycję w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości. Ekspertyzy nie tylko rozszerzają granice możliwości procesowego poznania, lecz także dostarczają dokładnych i cennych informacji dla sądu. W polskim procesie karnym praca biegłego i jego opinia odgrywają istotną rolę w poznaniu prawdy materialnej i podlegają zasadzie swobodnej oceny dowodów. W wielu sprawach ekspertyza jest koronnym dowodem. Rozwój nauki pozwala na wykorzystanie coraz to nowocześniejszych technik badawczych, dzięki którym każdy przebadany ślad osmologiczny czy DNA może stanowić cenne źródło informacji dla organu procesowego.