Charakterystyka morderców zorganizowanych i zdezorganizowanych

Ważną rolę w profilowaniu psychologicznym odgrywa podział morderców na zorganizowanych i zdezorganizowanych. Przez lata badań nad zachowaniem seryjnych morderców liczba cech charakteryzujących morderców zorganizowanych i zdezorganizowanych uległa diametralnemu wzrostowi. Przystępując do oceny stopnia zorganizowania przestępcy, specjaliści oceniają fotografie miejsca zbrodni i wszelkie informacje o ofierze, próbując ocenić m.in. to, czy stanowiła ona jakieś zagrożenie dla sprawcy oraz kiedy w rzeczywistości stała się ofiarą. Na ocenę wpływa też zachowanie sprawcy podczas faz przestępstwa. W klasyfikacji klinicznej przestępca zorganizowany odpowiadałby osobowości psychopatycznej, natomiast przestępca zdezorganizowany to typ osobowości psychotycznej.

Wiek przestępcy zorganizowanego jest zbliżony do wieku ofiary i waha się w granicach od 18 do 45 lat. Jest to mężczyzna żonaty lub związany z partnerką; zazwyczaj absolwent szkoły średniej, a czasami studiów wyższych. Ma za sobą problemy dyscyplinarne w szkole, przede wszystkim z powodu nieuzasadnionych aktów przemocy wobec innych. Żyje na średnim poziomie ekonomicznym¹. Pochodzi z dobrej rodziny, jego ojciec posiadał stałą pracę i wychowywał syna niekonsekwentnie². Mieszka w większej odległości od miejsca zdarzenia. Wyjątkiem może być pierwsze morderstwo, którego często dopuszcza się w pobliżu domu. Jego miejsce zamieszkania jest zaniedbane. Często ma odbytą służbę wojskową, zdarza się, że był ochotnikiem. W czasie służby miewa jednak problemy dyscyplinarne, przez co może być zwolniony. Jest w stanie wykonywać każde zajęcie, szuka jednak takiego, które pozwoli mu na demonstrowanie obrazu własnej osoby jako silnego mężczyzny. Wybiera więc zawody takie jak kierowca ciężarówki, barman, strażnik, policjant, może również podejmować pracę, która umożliwia kontakt z krwią i śmiercią³. Zmiana pracy lub opuszczenie miasta nie stanowią dla niego problemu⁴. Bywa sympatyczny, przystojny, pachnie dobrą wodą toaletową. Jest zwykle dobrze zbudowany i dba o swój wygląd. Łatwo nawiązuje kontakty i wzbudza zaufanie⁵. Niewykluczone, że był karany za akty przemocy i przestępstwa seksualne, które mogły mieć charakter sadystyczny. Lubi wyrządzać krzywdę osobom, na które jest zły. Popełnia wykroczenia drogowe, nie płaci mandatów czy też biletów parkingowych. Jeździ samochodem średniej klasy, dobrze utrzymanym i czystym⁶. Zachowuje kontrolę podczas dokonywania morderstwa, przed zbrodnią pije alkohol i odczuwa stres podczas samego zbrodniczego aktu. Śledzi również wszystkie doniesienia z miejsc zbrodni⁷. Jego iloraz inteligencji plasuje się na poziomie przeciętnym lub ponadprzeciętnym.

Przestępca zdezorganizowany znajduje się w przedziale wiekowym od 16 do ok. 30 lat. Swoje ofiary dobiera przypadkowo, bez względu na wiek. Jest to również mężczyzna, tym razem jednak stanu wolnego. Porzucił szkołę średnią lub też został z niej wydalony⁸. Jego iloraz inteligencji plasuje się na poziomie poniżej średniej. Pochodzi z niższej warstwy społecznej, jego ojciec pracował dorywczo lub był bezrobotny. Sprawca wychowywany był w surowej dyscyplinie⁹. Z reguły nie pracuje, jeśli jednak jest gdzieś zatrudniony, to wykonuje nieskomplikowane zadania, w których kontakty społeczne są ograniczone. Podejmuje więc posady typu stróż, zmywacz naczyń czy też pomocnik magazyniera. Nie odbył w ogóle służby wojskowej, jeżeli zaś było inaczej, to został z niej zwolniony z uwagi na nieprzydatność. Najprawdopodobniej był już notowany za kradzieże fetyszystyczne, żebractwo lub ekshibicjonizm. Z reguły nie posiada samochodu, jeżeli jednak go ma, to jest to jakiś stary model, wyglądający na „gruchot”¹⁰. Podczas dokonywania morderstwa traci kontrolę i nie odczuwa wówczas stresu. Nie pije lub używa alkoholu w niewielkich ilościach. Mieszka w pobliżu miejsca zbrodni – zwykle samotnie lub z rodzicami¹¹. Może być leczony w związku ze stanami depresyjnymi, ale nie jest hospitalizowany. Najczęściej jest szczupły albo chudy, cierpi również na dolegliwości wpływające na wygląd zewnętrzny¹². Trudności sprawia mu zmiana stylu życia. Przejawia brak zainteresowania postępami w śledztwie¹³.

Zabójca zorganizowany planuje przyszłą zbrodnię. Źródła jego zamierzeń tkwią w nawarstwiających się od lat fantazjach. Większość ofiar jest obca sprawcy, dlatego też patroluje on okolicę w poszukiwaniu osób pasujących do jego wyobrażeń. Ted Bundy poszukiwał młodych kobiet, natomiast David Berkowitz dziewcząt siedzących samotnie lub w męskim towarzystwie w zaparkowanych samochodach. Aby zwabić swoje ofiary, często posługują się podstępem. John Wayne Gacy oferował pieniądze młodym homoseksualistom w zamian za odbywanie stosunku seksualnego w jego domu. Zabójca zorganizowany nie depersonalizuje ofiar. Traktowaniu ich jak przedmioty nie sprzyja bowiem rozmowa z nimi. Adaptacja do sytuacji i mobilność są cechami zorganizowanego mordercy. Ed Kemper, po oddaniu strzałów do dwóch kobiet siedzących w jego samochodzie znajdującym się na terenie uniwersyteckiego kampusu, przejechał obok strażników, nie bojąc się, że mogą oni zauważyć ofiary umierające na tylnym siedzeniu pojazdu. W takiej sytuacji zabójca zdezorganizowany mógłby supikować i przejechać z pełną prędkością przez szlaban w bramie uczelni¹⁴. Należy przy tym zauważyć, że psychopaci mają wyższy próg lęku. Tempo uderzeń serca u psychopatów jest niskie, podobnie jak temperatura ich skóry, a przerażenie odczuwają mniej intensywnie niż inni ludzie. Autonomiczny układ nerwowy u osób bardzo brutalnych jest ospały. Potrzebują oni wyższego poziomu stymulacji czy ekscytacji, aby ich doznania były intensywne.

Przestępca zorganizowany, potrafiąc przystosować się do każdego otoczenia, ma osobowość kameleona. Jest kobieciarzem i patologicznym kłamcą. Nie ma poczucia winy i nie zmienia swojego postępowania w wyniku kary. Często kolekcjonuje sadomasochistyczną pornografię. Może posiadać zestaw narzędzi zbrodni, w którego skład wchodzą także przedmioty i środki służące do obezwładniania ofiar. Czynnikami przyspieszającymi zbrodnicze działania są najczęściej problemy z kobietami, pieniędzmi i utratą pracy¹⁵. Morderca działa z premedytacją. Szczególnie dba o swoje bezpieczeństwo. Skrupulatnie zaciera za sobą ślady i pozbywa się ciała ofiary. W razie niesprzyjających okoliczności potrafi powstrzymać się przed dokonaniem morderstwa¹⁶. Może komunikować się z władzami. Czasem zachęca policję, podając pewne informacje o swoich planach. Ten rodzaj działania wzmacnia poczucie przewagi sprawcy nad policją. Czuje się on szczególnie zachęcony przez pozorny brak sukcesów w śledztwie i znajduje wielką przyjemność w takim formułowaniu swoich komunikatów, aby frustrować i ośmieszać władze. Kolekcjonuje trofea swoich ofiar. Może należeć do środowisk inwigilowanych przez policję w celu zdobywania wiadomości o sprawie. W związku z tym jest czasem uznawany za donosiciela lub kogoś, kto się naprzykrza. Zdarza się, że angażuje się osobiście w dochodzenie, jak choćby podczas poszukiwania ciała ofiary¹⁷. Zorganizowany morderca uczy się nowych metod wraz z rozwojem kariery przestępczej. Prawie zawsze porusza się własnym lub zabranym ofierze pojazdem. Zwykle odbywa stosunek z żywą ofiarą, wykorzystując wszelkie formy gwałtu. Nawet jeśli jest impotentem, to bijąc, dźgając czy też dusząc ofiarę, może osiągnąć zaspokojenie seksualne. Dąży do dominacji i władzy nad ofiarą, dlatego też często doprowadza ją do krytycznego momentu, po czym przerywa tortury, aby jeszcze przez pewien czas utrzymać ją przy życiu¹⁸.

Najlepszym przykładem seryjnego zabójcy zorganizowanego jest Gerard John Schaeffer, oficer policji stanu Floryda. Zatrzymywał się przy autostopowiczkach i wykorzystując swój urok osobisty oraz roztaczając aurę władzy, zapraszał do swojego samochodu. Zabierał je do lasu, a tam związywał, gwałcił i zabijał. Żywym kobietom zakładał na szyję pętlę, którą przerzucał przez gałąź drzewa i przyczepiał do zderzaka samochodu. Odjeżdżając, uśmiercał je przez uduszenie. Personalizował swoje ofiary, mówiąc do nich po imieniu. Miał zestaw narzędzi do gwałtu, a ciała ofiar dobrze ukrywał. W czasie procesu flirtował z prasą, udawał, że jest niewinny i przez cały czas próbował kontrolować sytuację i manipulować uczestnikami rozprawy¹⁹.

Przestępca zdezorganizowany jest nastawiony antyspołecznie. Chętnie prowadzi nocny tryb życia. Zdarza mu się odwiedzać cmentarze, nie ma przyjaciół²⁰. Nie wybiera ofiar logicznie, często są to osoby, które mogą nawet stanowić dla niego zagrożenie. Zwłoki ofiar mogą nosić ślady walki. Ofiary są depersonalizowane – sprawca nie chce wiedzieć, kim są. Do czasu ujęcia sprawcy, nie daje się zauważyć logiki w jego postępowaniu. Z reguły porusza się pieszo lub korzysta z transportu publicznego. Nie ma własnych, stałych narzędzi zbrodni. Może wziąć nóż znaleziony w mieszkaniu ofiary, zabić ją przy jego użyciu, po czym odłożyć z powrotem, zostawiając go na miejscu zbrodni. Nie martwi się śladami daktyloskopijnymi. Bardzo szybkie odnalezienie zwłok przez policję świadczy o tym, że sprawca jest zdezorganizowany. Z reguły nie zabiera zwłok z miejsca przestępstwa, ponieważ stopień zaburzenia umysłowego nie pozwala mu na takie działanie. Zazwyczaj nie jest w stanie odbyć stosunku z ofiarą, a jeśli mu się to udaje, to tylko z martwą lub całkowicie nieprzytomną ofiarą. Zabija prawie natychmiast po porwaniu²¹. Działa impulsywnie, jest niezdolny do rezygnacji z zaspokojenia swych popędów. Miejsce zdarzenia jest zwykle nieporządne, zabałaganione, obficie zalane krwią. Sprawca pozostawia dużo widocznych śladów. Może dokonywać pośmiertnych uszkodzeń ciała ofiary. Możliwe są przejawy ludożerstwa. Czynności seksualne mają charakter eksperymentalny, czego przejawem może być wycinanie narządów płciowych. Po dokonaniu zbrodni często przejawiają się szczególne zachowania, które różnią się od jego codziennego postępowania²².

Przykładem mordercy zdezorganizowanego jest Herbert Mullin. W przypadku ścigania tego sprawcy policja miała dwa problemy. Po pierwsze morderstwa nie wydawały się łączyć w całość ze względu na używanie przez sprawcę różnej broni i brak wspólnego modus operandi. Ofiary różniły wiek i płeć, odmienne były także okoliczności ich śmierci. Po drugie w tym samym czasie i na tym samym terenie działał Ed Kemper, którego również można zaklasyfikować jako mordercę zdezorganizowanego²³.

Powyższa typologia sprawców zorganizowanych i zdezorganizowanych jest solidnie oparta na realiach praktyki śledczej.